Ogniem i mieczem (97 page)

driakiew
— roślina zielna.

pacholik
a.
pachołek
— służący, pomocnik.

Łubnie
— miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich.

Czehryn
a.
Czehryń
(ukr.
Czyhyryn
) — miasto na środkowej Ukrainie, położone nad Taśminą, dopływem środkowego Dniepru, jedna z najdalej wysuniętych twierdz Rzeczypospolitej.

obiecnie
— dziś popr. forma 3 os. lp cz.przysz.: obieca.

wołoszynek
— koń wołoski a. wałach, koń kastrowany.

dyferencja
(z łac.
differo
: odsuwam, odkładam) — tu: dług.

terlica
— stelaż siodła.

Perejasław
— miasto na środkowej Ukrainie, niedaleko Kijowa, w XVII w. ośrodek kozacki; w 1630 oblegane bez skutku przez polskiego hetmana Koniecpolskiego, w 1649 miejsce rokowań Polaków z Chmielnickim.

barwa
— mundur.

ćwierć
— kwartał, okres trzech miesięcy.

Łoboda, Fedir
(zm. 1666) — dowódca pułku perejasławskiego w latach 1648–1653, sędzia generalny starszyzny kozackiej, po bitwie pod Konotopem (1659) pojmany przez Rosjan, zmarł w Rosji na zesłaniu.

semen
(daw.) — Kozak na czyjejś służbie, zbrojny służący.

Sicz Zaporoska
— wędrowna stolica Kozaków Zaporoskich, obóz warowny na jednej z wysp dolnego Dniepru.

ruski brzeg
— prawy brzeg Dniepru nazywano ruskim, lewy tatarskim. [przypis autorski]

hołysz
(z ukr.) — golec, biedak.

Zadnieprze
— Lewobrzeżna Ukraina, tereny na wschód od Dniepru, gdzie położone są np. Połtawa i Łubnie.

futor
a.
chutor
— pojedyncze gospodarstwo, oddalone od wsi; przysiółek.

żenie
(z ukr.) — gna.

lubo
(starop.) — chociaż.

Niżowcy
— wolni Kozacy z Niżu, tj. z Zaporoża.

Sicz Zaporoska
— wędrowna stolica Kozaków Zaporoskich, obóz warowny na jednej z wysp dolnego Dniepru.

Niżowcy
— wolni Kozacy z Niżu, tj. z Zaporoża.

poczet
— orszak, drużyna, słudzy, towarzyszący panu w podróżach.

Zaporożec
— Kozak z Zaporoża.

woskoboj
a.
woskobojnik
(daw.) — człowiek zajmujący się obróbką wosku pszczelego, używanego do produkcji świec.

rybitwa
(starop.) — rybak.

zbrojno
— dziś popr.: zbrojnie.

mołojec
(ukr.) — młody, dzielny mężczyzna, zuch; tu: Kozak.

krucy
— dziś oppr. forma M. lm: kruki.

na Lachiw
(daw. ukr.) — na Polaków.

Wołoszczyzna
— państwo na terenach dzisiejszej płd. Rumunii, rządzone przez hospodara i zależne od Imperium Osmańskiego.

na borg
(ukr.) — na kredyt.

ne na to, szczo je, ałe na to, szczo bude
(ukr.) — nie za to, co jest, ale za to, co będzie.

Niżowcy
— wolni Kozacy z Niżu, tj. z Zaporoża.

Sicz Zaporoska
— wędrowna stolica Kozaków Zaporoskich, obóz warowny na jednej z wysp dolnego Dniepru.

grodowi
— tu: załoga zamku, zbrojni, Kozacy.

Czerkasy
— miasto na prawym brzegu środkowego Dniepru, położone ok. 200 km na płd. wschód od Kijowa.

Bogusław
— miasto na środkowej Ukrainie, położone ok. 100 km na południe od Kijowa, nad rzeką Roś.

Korsuń
(dziś ukr.:
Korsuń-Szewczenkiwskij
) — miasto na środkowej Ukrainie nad rzeką Roś, w średniowieczu zamek władców kijowskich, w XVII w. rezydencja Wiśniowieckich; w bitwie pod Korsuniem (1648) Kozacy Chmielnickiego wraz z Tatarami zwyciężyli wojska polskie.

z pogany
— dziś popr. forma N. lm: z poganami.

mołojec
(ukr.) — młody, dzielny mężczyzna, zuch; tu: Kozak.

Lachy
(z ukr.) — tak nazywali Polaków wschodni sąsiedzi.

Łubnie
— miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich.

pan krakowski
— Mikołaj Potocki, zwany Niedźwiedzia Łapa, herbu Pilawa (ok. 1593–1651), kasztelan krakowski, hetman wielki koronny w latach 1646–1651.

Kalinowski, Marcin herbu Kalinowa
(1605–1652) — hetman polny koronny, wojewoda czernihowski, zginął w bitwie pod Batohem (1652).

Łoboda, Fedir
(zm. 1666) — dowódca pułku perejasławskiego w latach 1648–1653, sędzia generalny starszyzny kozackiej, po bitwie pod Konotopem (1659) pojmany przez Rosjan, zmarł w Rosji na zesłaniu.

Perejasław
— miasto na środkowej Ukrainie, niedaleko Kijowa, w XVII w. ośrodek kozacki; w 1630 oblegane bez skutku przez polskiego hetmana Koniecpolskiego, w 1649 miejsce rokowań Polaków z Chmielnickim.

pałanka
a.
polanka
— obóz kozacki.

hetman wielki
— Mikołaj Potocki, zwany Niedźwiedzia Łapa, herbu Pilawa (ok. 1593–1651), kasztelan krakowski, hetman wielki koronny w latach 1646–1651).

rój
— rodzina pszczół; na wiosnę część rodziny z młodą królową opuszcza ul, by założyć nową kolonię gdzie indziej.

Dzikie Pola
— stepowa kraina nad dolnym Dnieprem, w XVII w. prawie niezamieszkana, schronienie dla Kozaków, zbiegów i koczowników, pas ziemi niczyjej między Rzecząpospolitą a tatarskim Chanatem Krymskim.

koszowy
— ataman koszowy rządził na Zaporożu w czasie pokoju, miał też obowiązek przygotować Sicz do wojny.

chorągiew wołoska
— oddział lekkiej jazdy, sprawdzającej się dobrze w pościgach i zwiadach; w chorągwiach tych służyli często żołnierze z Wołoszczyzny, ale także Polacy i Ukraińcy.

Sicz Zaporoska
— wędrowna stolica Kozaków Zaporoskich, obóz warowny na jednej z wysp dolnego Dniepru.

koszowy
— ataman koszowy rządził na Zaporożu w czasie pokoju, miał też obowiązek przygotować Sicz do wojny.

Czehryn
a.
Czehryń
(ukr.
Czyhyryn
) — miasto na środkowej Ukrainie, położone nad Taśminą, dopływem środkowego Dniepru, jedna z najdalej wysuniętych twierdz Rzeczypospolitej.

bajdak
(ukr.) — duża rzeczna łódź żaglowo-wiosłowa.

Kudak
(nazwa z tur.) — twierdza nad brzegiem Dniepru, zbudowana w 1635 r. z inicjatywy hetmana Stanisława Koniecpolskiego, nazywana „kluczem do Zaporoża”, dziś w granicach miasta Dniepropietrowska.

poroh
(ukr.: próg) — naturalna zapora skalna na rzece, uniemożliwiająca swobodną żeglugę; kraina poniżej porohów Dniepru nazywała się Niżem albo Zaporożem i była zamieszkana przez społeczność Kozaków zaporoskich.

bawić
— przebywać, pozostawać.

siła
(starop.) — dużo, wiele.

pocztowy
— członek pocztu, sługa.

fawor
(daw., z łac.) — wyróżnienie.

Sicz Zaporoska
— wędrowna stolica Kozaków Zaporoskich, obóz warowny na jednej z wysp dolnego Dniepru.

libenter
(łac.) — chętnie.

arcana
(łac.) — tajemnice.

Łubnie
— miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich.

spuścić się na kogoś
(daw.) — polegać na kimś.

co o kim trzymać
(daw.) — co o kim sądzić.

rekompensa
(z łac.) — zadośćuczynienie, nagroda.

semen
(daw.) — Kozak na czyjejś służbie, zbrojny służący.

nieruchomie
— dziś popr.: nieruchomo.

mogiła
— tu: wzgórze, kopiec.

pidsusidok
(ukr.) — bezrolny chłop, płacący gospodarzowi za mieszkanie własną pracą, komornik.

dworzyszczowi
— chłopi zatrudnieni na folwarku przy dworze.

pocztowy
— członek pocztu, sługa.

Łubnie
— miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich.

Czehryn
a.
Czehryń
(ukr.
Czyhyryn
) — miasto na środkowej Ukrainie, położone nad Taśminą, dopływem środkowego Dniepru, jedna z najdalej wysuniętych twierdz Rzeczypospolitej.

rugować
— usuwać, wywłaszczać.

cyc
(z hol.
sits
) — tani materiał bawełniany, perkal.

jałowicze buty
— buty z krowiej skóry.

chybaś ty mi co zadała
— chyba mnie zaczarowałaś.

raróg
— ptak drapieżny z rodziny sokołowatych, ceniony w sokolnictwie, zwany dawniej sokołem polskim a. sokołem podolskim.

Łubnie
— miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich.

stanąć na wstręcie
— przeszkodzić.

dostojeństwy
— dziś popr. forma N. lm: dostojeństwami.

słowy
— dziś popr. forma N. lm: słowami.

salam
(z tur.) — uniżone powitanie, pokłon.

Sicz Zaporoska
— wędrowna stolica Kozaków Zaporoskich, obóz warowny na jednej z wysp dolnego Dniepru.

Łubnie
— miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich.

Czehryn
a.
Czehryń
(ukr.
Czyhyryn
) — miasto na środkowej Ukrainie, położone nad Taśminą, dopływem środkowego Dniepru, jedna z najdalej wysuniętych twierdz Rzeczypospolitej.

cum boris, lasis, graniciebus et coloniis
(żart. na wzór łac.) — z borami, lasami, granicami i koloniami.

zazula
(z ukr.) — kukułka.

siła
(starop.) — dużo, wiele.

Czehryn
a.
Czehryń
(ukr.
Czyhyryn
) — miasto na środkowej Ukrainie, położone nad Taśminą, dopływem środkowego Dniepru, jedna z najdalej wysuniętych twierdz Rzeczypospolitej.

Czehryn
a.
Czehryń
(ukr.
Czyhyryn
) — miasto na środkowej Ukrainie, położone nad Taśminą, dopływem środkowego Dniepru, jedna z najdalej wysuniętych twierdz Rzeczypospolitej.

Sicz Zaporoska
— wędrowna stolica Kozaków Zaporoskich, obóz warowny na jednej z wysp dolnego Dniepru.

Niż
a.
Zaporoże
— kraina poniżej porohów Dniepru, zamieszkana przez społeczność Kozaków zaporoskich.

hetman wielki
— Mikołaj Potocki, zwany Niedźwiedzia Łapa, herbu Pilawa (ok. 1593–1651), kasztelan krakowski, hetman wielki koronny w latach 1646–1651).

Czerkasy
— miasto na prawym brzegu środkowego Dniepru, położone ok. 200 km na płd. wschód od Kijowa.

Kozacy grodowi
— Kozacy stanowiący załogę miast.

czerń
— biedota.

kupić się
(daw.) — skupiać się, zbierać się.

wici
— wezwanie do walki, mobilizacja.

pan krakowski
— Mikołaj Potocki, zwany Niedźwiedzia Łapa, herbu Pilawa (ok. 1593–1651), kasztelan krakowski, hetman wielki koronny w latach 1646–1651).

Rzplitej
— Rzeczpospolitej; skrót stosowany w XVII w. wyłącznie w piśmie.

Czehryn
a.
Czehryń
(ukr.
Czyhyryn
) — miasto na środkowej Ukrainie, położone nad Taśminą, dopływem środkowego Dniepru, jedna z najdalej wysuniętych twierdz Rzeczypospolitej.