Ogniem i mieczem (100 page)

Niżowcy
— wolni Kozacy z Niżu, tj. z Zaporoża.

Sicz Zaporoska
— wędrowna stolica Kozaków Zaporoskich, obóz warowny na jednej z wysp dolnego Dniepru.

buława
— broń charakterystyczna dla wojsk Wschodu o kulistej głowicy; W Polsce broń ta była jedynie symbolem władzy, nie używano jej w celach militarnych.

Dzikie Pola
— stepowa kraina nad dolnym Dnieprem, w XVII w. prawie niezamieszkana, schronienie dla Kozaków, zbiegów i koczowników, pas ziemi niczyjej między Rzecząpospolitą a tatarskim Chanatem Krymskim.

pohaniec
(starop. z ukr.) — pogard.: innowierca, poganin a. muzułmanin.

Chmielnicki począł mówić
— sposób obradowania na Siczy opisany jest w diariuszu Eryka Lassoty, posła cesarskiego na Zaporoże w r. 1594. [przypis autorski]

dyszkrecji
— popr.: dyskrecji.

carza krymskiego
— tj. chana, tatarskiego władcy Krymu.

Władysław IV Waza
(1595–1648) — król Polski w latach 1632–1648.

wyleli
— dziś popr. forma 3 os. lm cz.przesz.: wylali.

niedrug
(z ukr.
nedruh
) — wróg, nieprzyjaciel.

ataman koszowy
—
ataman koszowy rządził na Zaporożu w czasie pokoju, miał też obowiązek przygotować Sicz do wojny;
kosz
— obóz kozacki.

Łubnie
— miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich.

Chorol
— miasto na Połtawszczyźnie, na lewym brzegu środkowego Dniepru.

Przyłuka
(dziś ukr.:
Pryłuki
) — miasto w płn.-wsch. części Ukrainy, ok. 80 km na płn. od Łubniów.

Hadziacz
— miasto w płn.-wsch. części Ukrainy, ok. 80 km na płn. wschód od Łubniów.

Sicz Zaporoska
— wędrowna stolica Kozaków Zaporoskich, obóz warowny na jednej z wysp dolnego Dniepru.

Czerkasy
— miasto na prawym brzegu środkowego Dniepru, położone ok. 200 km na płd. wschód od Kijowa.

deputacja
— przedstawiciele społeczności kozackiej.

samopał
— prymitywna broń palna, używana przez Kozaków w XVI i XVII w.

piszczel
a.
kij
— prymitywna ręczna broń palna, używana od XIV w.

Na pohybel
(ukr.) — na zgubę, na śmierć.

Ne bude sobaka miasa isty
(ukr.) — nie dla psa kiełbasa.

pysara
(ukr.) — pisarza.

ni pisaty, ni czytaty ne umiju
(ukr.) — ani pisać, ani czytać nie umiem.

Wołosz
a.
Wołoszczyzna
— państwo na terenach dzisiejszej płd. Rumunii, rządzone przez hospodara i zależne od Imperium Osmańskiego.

mołojec
(ukr.) — młody, dzielny mężczyzna, zuch; tu: Kozak.

synowiec
(starop.) — bratanek.

kantarzej
— urzędnik wojskowy na Zaporożu, czuwający nad miarami i wagami w kramach na Kramnym Bazarze w Siczy.

mirgorodzkiego
— miasto Myrhorod leży na Połtawszczyźnie, we wsch. części Ukrainy, ok. 50 km na wschód od Łubniów.

kurzeń
a.
kureń
— oddział kozacki.

osełedec
(ukr. śledź) — warkocz, który w walce chronił kark Kozaka.

Ja toho Lacha znaju — on buw u Krymu
(ukr.) — znam tego Polaka, on był na Krymie.

Chortyca
— największa wyspa na Dnieprze, na wysokości dzisiejszego miasta Zaporoża, w XVII w. na Chortycy znajdował się ośrodek Kozaków rejestrowych.

obserwowany
(z łac.) — tu: zachowywany, szanowany.

J. O.
— skrót od: jaśnie oświecony.

paroksyzm
— nasilenie się negatywnych uczuć w stosunku do kogoś lub czegoś.

z pogany
— dziś popr. forma N. lm: z poganami.

Pawluk, Paweł
własc. Michnowicz, Pawło (zm. 1638) — przywódca antypolskiego i antyszlacheckiego powstania kozackiego (1637), pokonany przez polskie wojska pod wodzą hetmana Mikołaja Potockiego i ścięty; akt kapitulacji podpisał Bohdan Chmielnicki jako pisarz wojska zaporoskiego.

Nalewajko, Semen
(zm. w 1597) — ataman kozacki (znany również pod imieniem Seweryn), przywódca powstania przeciwko Rzeczypospolitej 1595–1596, pokonany przez hetmana Stanisława Żółkiewskiego i ścięty.

patientia
(łac.) — cierpliwość.

lacki
(daw. z ukr.) — polski.

szczob z nym poihraty
(ukr.) — żeby się z nim zabawić.

ataman koszowy
—
ataman koszowy rządził na Zaporożu w czasie pokoju, miał też obowiązek przygotować Sicz do wojny;
kosz
— obóz kozacki.

Jarema
(ukr.) — Jeremi.

mołojec
(ukr.) — młody, dzielny mężczyzna, zuch; tu: Kozak.

Swynojady
(z ukr.) — świniożercy; Tuhaj-Bej jako dobry muzułmanin nie jadł mięsa świń, które uważał za nieczyste, i gardził tymi, którzy je jedzą.

Sicz Zaporoska
— wędrowna stolica Kozaków Zaporoskich, obóz warowny na jednej z wysp dolnego Dniepru.

Bazawłuk
— wyspa na Dnieprze u ujścia rzek Bazawłyk i Czertomłyk (Czortomelik), siedziba Kozaków, w XX w. zatopiona podczas tworzenia Zalewu Kachowskiego.

Tomakówka
— wyspa na Dnieprze, ok. 60 km na południe od Chortycy, w XVII w. ośrodek kozacki, dziś w granicach miasta Marhanec.

murza
— tytuł przysługujący książetom tatarskim i perskim.

każe, rozserdywsia
(ukr.) — mówi, że się rozgniewał.

Rozserdywsia duże
(ukr.) — rozgniewał się bardzo.

Ne serdysia, druże
(ukr.) — nie gniewaj się, przyjacielu.

lira
— instrument strunowy; na Ukrainie szczególnie popularna była lira korbowa.

teorban
— lutnia basowa, duży strunowy instrument muzyczny, podobny do bandury.

pyśmo
(ukr.) — list.

czehryńcy
— z Czehryna;
Czehryn
a.
Czehryń
(ukr.
Czyhyryn
) — miasto na środkowej Ukrainie, położone nad Taśminą, dopływem środkowego Dniepru, jedna z najdalej wysuniętych twierdz Rzeczypospolitej.

hetman wielki
— Mikołaj Potocki, zwany Niedźwiedzia Łapa, herbu Pilawa (ok. 1593–1651), kasztelan krakowski, hetman wielki koronny w latach 1646–1651).

Potocki, Stefan
(ok. 1624-1648) — starosta niżyński, zmarł w niewoli po bitwie pod Żółtymi Wodami.

Sicz Zaporoska
— wędrowna stolica Kozaków Zaporoskich, obóz warowny na jednej z wysp dolnego Dniepru.

ataman koszowy
—
ataman koszowy rządził na Zaporożu w czasie pokoju, miał też obowiązek przygotować Sicz do wojny;
kosz
— obóz kozacki.

ataman koszowy
—
ataman koszowy rządził na Zaporożu w czasie pokoju, miał też obowiązek przygotować Sicz do wojny;
kosz
— obóz kozacki.

Bazawłuk
— wyspa na Dnieprze u ujścia rzek Bazawłuk i Czortomłyk (Czertomelik), siedziba Kozaków, w XX w. zatopiona podczas tworzenia Zalewu Kachowskiego.

Bismillach
własc.
bismillah
(ar.) — w imię Boga.

Sicz Zaporoska
— wędrowna stolica Kozaków Zaporoskich, obóz warowny na jednej z wysp dolnego Dniepru.

fructum
(łac.) — owoc.

hetman wielki
— Mikołaj Potocki, zwany Niedźwiedzia Łapa, herbu Pilawa (ok. 1593–1651), kasztelan krakowski, hetman wielki koronny w latach 1646–1651).

obaj hetmani
— hetman wielki koronny, Mikołaj Potocki, i hetman polny koronny, Marcin Kalinowski.

Zasławscy, Koniecpolscy
— rody magnackie, utrzymujące własne armie.

któren
— dziś popr.: który.

z pogany
— dziś popr. forma N. lm: z poganami.

krew własną poganom w jasyr oddasz
— członków własnego narodu oddasz w niewolę turecką.

futor
a.
chutor
— pojedyncze gospodarstwo, oddalone od wsi; przysiółek.

sekundować
— tu: towarzyszyć, pomagać.

Sicz Zaporoska
— wędrowna stolica Kozaków Zaporoskich, obóz warowny na jednej z wysp dolnego Dniepru.

stawszczyzny, pojemszczyzny, suchomielszczyzny, oczkowe i rogowe
— nazwy poszczególnych danin, podatków.

Nalewajko, Semen
(zm. w 1597) — ataman kozacki (znany również pod imieniem Seweryn), przywódca powstania przeciwko Rzeczypospolitej 1595–1596, pokonany przez hetmana Stanisława Żółkiewskiego i ścięty.

Pawluk, Paweł
własc. Michnowicz, Pawło (zm. 1638) — przywódca antypolskiego i antyszlacheckiego powstania kozackiego (1637), pokonany przez polskie wojska pod wodzą hetmana Mikołaja Potockiego i ścięty; akt kapitulacji podpisał Bohdan Chmielnicki jako pisarz wojska zaporoskiego.

Żółkiewski, Stanisław herbu Lubicz
(1547–1620) – polski magnat, hetman, kanclerz wielki koronny, wojewoda kijowski, kasztelan lwowski, sekretarz królewski, wódz wojsk polskich w wielu kampaniach przeciwko Rosji, Szwecji, Turkom i Tatarom, zginął w czasie bitwy pod Cecorą.

Koniecpolski, Stanisław
(1591–1646) — hetman wielki koronny w latach 1632–1646, kasztelan krakowski, uznawany za jednego z najwybitniejszych polskich wodzów.

ataman koszowy
—
ataman koszowy rządził na Zaporożu w czasie pokoju, miał też obowiązek przygotować Sicz do wojny;
kosz
— obóz kozacki.

ściągasz
(daw.) — wyciągasz, podnosisz.

od Turek
— dziś popr.: od Turków.

parrycyda
(łac.
parricida
) — ojcobójca; wróg ojczyzny, zdrajca.

zali
(starop.) — czy.

Łoboda, Hryhorij
(zm. w 1596) — ataman kozacki, drugi przywódca powstania Nalewajki 1595–1596.

jasyr
(z tur.) — niewola turecka lub tatarska.

membra putrida
(łac.) — chore, ropiejące kończyny.

Chciano membra putrida leczyć, nie wycinać
(... ) — słowa historyczne Żółkiewskiego. [przypis autorski]

klemencja
(z łac.) — łagodność, pobłażanie.

murza
[wym. mur-za] a.
mirza
[wym. mir-za] — książę tatarski.

samopał
— prymitywna broń palna, używana przez Kozaków w XVI i XVII w.

aza
(starop.) — czy.

ataman koszowy
—
ataman koszowy rządził na Zaporożu w czasie pokoju, miał też obowiązek przygotować Sicz do wojny;
kosz
— obóz kozacki.

Sicz Zaporoska
— wędrowna stolica Kozaków zaporoskich, obóz warowny na jednej z wysp dolnego Dniepru.

lubo
(starop.) — chociaż.

oczeret
(ukr.) — trzcina; szuwary.

Czertomelik
— rzeka na pd. Ukrainie, prawy dopływ dolnego Dniepru, na którym w tym miejscu istniała duża ilość wysp, zapewniających Kozakom kryjówki; tę nazwę nosiła też jedna z tych wysp, główna kwatera Kozaków.

Bazawłuk
— rzeka w płd. części Ukrainy, prawy dopływ Dniepru.

ordyniec
— członek ordy tatarskiej.

czambuł
— oddział tatarski, dokonujący najazdów w głębi terytorium przeciwnika, w celu odwrócenia jego uwagi od działań sił głównych.

mołojec
(ukr.) — młody, dzielny mężczyzna, zuch; tu: Kozak.

samopał
— długa broń palna, używana w XVI-XVII w. przez Kozaków na Ukrainie, w Rosji i na Białorusi.