Ogniem i mieczem (91 page)

Dzikie Pola
— stepowa kraina nad dolnym Dnieprem, w XVII w. prawie niezamieszkana, schronienie dla Kozaków, zbiegów i koczowników, pas ziemi niczyjej między Rzecząpospolitą a tatarskim Chanatem Krymskim.

popętać
— powiązać; tu: skuć.

województwo bracławskie
— w XVII w. województwo należące do Małopolski, sąsiadujące z woj. kijowskim i podolskim;
Bracław
— miasto na środkowej Ukrainie.

ruń
— tu: roślinność, trawy.

rozłóg
— dolina nieckowata o łagodnych zboczach.

rój
— rodzina pszczół.

Ruś
— wschodnia Słowiańszczyzna; tu: Ukraina.

Czehryn
a.
Czehryń
(ukr.
Czyhyryn
) — miasto na środkowej Ukrainie, położone nad Taśminą, dopływem środkowego Dniepru, jedna z najdalej wysuniętych twierdz Rzeczypospolitej.

Humań
— miasto na środkowej Ukrainie, w XVII w. rezydencja magnatów Kalinowskich, twierdza polska.

liman
— zatoka u ujścia doliny rzecznej do morza.

Niż
a.
Zaporoże
— kraina poniżej porohów Dniepru, zamieszkana przez społeczność Kozaków zaporoskich.

poroh
(ukr.: próg) — naturalna zapora skalna na rzece, uniemożliwiająca swobodną żeglugę; kraina poniżej porohów Dniepru nazywała się Niżem albo Zaporożem i była zamieszkana przez społeczność Kozaków zaporoskich.

polanka
— obóz kozacki.

de nomine
(łac.) — z nazwy.

suhak
— ssak krętorogi, spokrewniony z gazelami, dziś żyje tylko w Azji Środkowej, w XVII w. można go było spotkać na terenie całej dzisiejszej Ukrainy.

wataha
— tu: zbieranina uzbrojonych, groźnych ludzi.

czambuł
(z tur.
czapuł
: zagon) — oddział tatarski, dokonujący najazdów w głębi terytorium przeciwnika, w celu odwrócenia jego uwagi od działań sił głównych.

wołoski
— z Wołoszczyzny;
Wołoszczyzna
— państwo na terenach dzisiejszej płd. Rumunii, rządzone przez hospodara i zależne od Imperium Osmańskiego.

Buczacki Jazłowiecki, Teodoryk
(zm. 1456) — kasztelan halicki i kamieniecki, starosta podolski, obrońca Podola przed Tatarami.

klangor
— krzyk żurawia.

bodiak
(ukr.) — oset.

bodiak
(ukr.) — oset.

samopał
— prymitywna broń palna, używana przez Kozaków w XVI i XVII w.

jeźdźce
— dziś popr. forma M. lm: jeźdźcy.

rozegrywała
— dziś popr.: rozgrywała.

oczeret
(ukr.) — trzcina.

Dzikie Pola
— stepowa kraina nad dolnym Dnieprem, w XVII w. prawie niezamieszkana, schronienie dla Kozaków, zbiegów i koczowników, pas ziemi niczyjej między Rzecząpospolitą a tatarskim Chanatem Krymskim.

barwa
— umundurowanie lub element stroju, świadczący o przynależności noszącego.

kapuza
(z łac.
caput
: głowa) — futrzana czapka-uszanka.

arkan
— bicz, sznur, używany przez Tatarów do walki; lasso.

chan
— władca tatarski.

rozkulbaczyć
— rozsiodłać, przygotować do odpoczynku;
kulbaka
— rodzaj siodła.

oczeret
(ukr.) — trzcina; tu: suche liście na podpałkę.

zadzierżystość
— skłonność do zaczepki, do szukania zwady, zadziorność.

drop
— najcięższy latający ptak na świecie, gatunek ginący, w Polsce objęty ścisłą ochroną.

pardwa
— ptak z rodziny kurowatych, podobny do kuropatwy lub bażanta, obecnie w Polsce właściwie nie występuje.

suhak
— ssak krętorogi, spokrewniony z gazelami, dziś żyje tylko w Azji Środkowej, w XVII w. można go było spotkać na terenie całej dzisiejszej Ukrainy.

W czyich... ręku
— dziś popr.: w czyich rękach;
w ręku
(starop.) — w dwojgu rąk (forma liczby podwójnej).

salwować
(z łac.) — uratować, wybawić.

arkan
— bicz, sznur, używany przez Tatarów do walki; lasso.

mosan
a.
mospan
(daw.) — skrót od: miłościwy pan.

żołnierzów
— dziś popr. forma B. lm: żołnierzy.

wojłok
(z tur.) — filc z sierści zwierzęcej.

kulbaka
— rodzaj siodła.

kulbaka
— rodzaj siodła.

wasze
— tu: pan; skrót od: wasza miłość.

auxilium
(łac.) — pomoc.

podzięków
— dziś: podziękowań.

Zasławski-Ostrogski, Władysław Dominik
(1618–1656) — książę, koniuszy wielki koronny i starosta łucki, jeden z najbogatszych magnatów Korony.

Skrzetuski, Jan
— postać literacka, stworzona na wzór Mikołaja Skrzetuskiego herbu Jastrzębiec (1610–1673), szlachcica z Wielkopolski, który wsławił się w czasie obrony Zbaraża w 1649 r.

J. O. księcia
— jaśnie oświeconego księcia.

Wiśniowiecki, Jeremi Michał herbu Korybut
(1612–1651) — książę, dowódca wojsk polskich w walkach z kozakami; ojciec późniejszego króla polskiego, Michała Korybuta Wiśniowieckiego (1640–1673).

towarzysz pancerny
— rycerz ciężkozbrojny, husarz.

buzdygan
(z tur.) — rodzaj broni, ozdobna pałka; w XVII w. symbol władzy oficera.

buława
(z tur.) — rodzaj broni, mała maczuga, często ozdobna; w XVII w. symbol władzy wojskowej.

zażywać
— tu: używać.

chan
— władca tatarski.

Wiśniowiecki, Jeremi Michał herbu Korybut
(1612–1651) — książę, dowódca wojsk polskich w walkach z kozakami; ojciec późniejszego króla polskiego, Michała Korybuta Wiśniowieckiego (1640–1673).

laty
— dziś popr. forma N. lm: latami.

eksperiencja
(z łac.) — doświadczenie.

Kudak
(nazwa z tur.) — twierdza nad brzegiem Dniepru, zbudowana w 1635 r. z inicjatywy hetmana Stanisława Koniecpolskiego, nazywana „kluczem do Zaporoża”, dziś w granicach miasta Dniepropietrowska.

prezydium
(z łac.
praesidium
) — straż, zbrojna załoga.

hetman wielki
— Mikołaj Potocki, zwany Niedźwiedzia Łapa, herbu Pilawa (ok. 1593–1651), kasztelan krakowski, hetman wielki koronny w latach 1646–1651).

bajdak
(ukr.) — duża rzeczna łódź żaglowo-wiosłowa.

ordynans
(z łac., daw.) — rozkaz.

ciężkie terminy
— poważne kłopoty.

invidia
(łac.) — zazdrość, zawiść.

substancja
(z łac.) — rzecz, przedmiot, obiekt materialny; tu: majątek.

rekurs
(z łac.) — odwołanie, ucieczka; tu: sposób rozwiązania problemu.

Taśmina
, ukr.
Tiasmyn
— rzeka na środkowej Ukrainie, prawy dopływ Dniepru.

rab
— niewolnik, sługa;
raby boże
— ludzie bogobojni, cywilizowani.

mołojec
(ukr.) — młody, dzielny mężczyzna, zuch; tu: zbrojny, Kozak.

bat’ko
(ukr.) — ojciec; tu: szef, dowódca.

Szczo z toboju
(ukr.) — co z tobą.

spasi Bih
(ukr.) — uchowaj Boże.

Laszek
— z ukr. Lach: Polak; tu w pogardliwym zdrobnieniu.

towarzyszów
— dziś popr. forma B. lm: towarzyszy.

całym i żyw
—jestem cały i żywy.

Kozacy regestrowi
— Kozacy pozostający na żołdzie Rzeczypospolitej.

Kudak
(nazwa z tur.) — twierdza nad brzegiem Dniepru, zbudowana w 1635 r. z inicjatywy hetmana Stanisława Koniecpolskiego, nazywana „kluczem do Zaporoża”, dziś w granicach miasta Dniepropietrowska.

Czehryn
a.
Czehryń
(ukr.
Czyhyryn
) — miasto na środkowej Ukrainie, położone nad Taśminą, dopływem środkowego Dniepru, jedna z najdalej wysuniętych twierdz Rzeczypospolitej.

Wiśniowiecki, Jeremi Michał herbu Korybut
(1612–1651) — książę, dowódca wojsk polskich w walkach z kozakami; ojciec późniejszego króla polskiego, Michała Korybuta Wiśniowieckiego (1640–1673).

deliberować
(z łac.) — rozmyślać, rozważać coś, zastanawiać się.

banita
(z łac.) — człowiek skazany na wygnanie.

Dzikie Pola
— stepowa kraina nad dolnym Dnieprem, w XVII w. prawie niezamieszkana, schronienie dla Kozaków, zbiegów i koczowników, pas ziemi niczyjej między Rzecząpospolitą a tatarskim Chanatem Krymskim.

watażka
— przywódca oddziału wolnych Kozaków lub herszt bandy rozbójników.

wataha
— tu: zbieranina uzbrojonych, groźnych ludzi.

modestia
(łac.) — skromność.

bisurmański
(przest. pogard.) — muzułmański, tu: tatarski lub turecki.

adolescencja
(z łac.) — młodość, wiek młodzieńczy.

Dzikie Pola
— stepowa kraina nad dolnym Dnieprem, w XVII w. prawie niezamieszkana, schronienie dla Kozaków, zbiegów i koczowników, pas ziemi niczyjej między Rzecząpospolitą a tatarskim Chanatem Krymskim.

oczeret
(ukr.) — trzcina; szuwary.

zadywytsia wsij swit bożyj
(ukr.) — zadziwi się cały boży świat;
zadywytysia
— zapatrzeć się, patrzeć z fascynacją.

mołojec
(ukr.) — młody, dzielny mężczyzna, zuch; tu: zbrojny.

klejnot
— herb szlachecki.

Chmielnicki, Bohdan Zenobi
(1595–1657) — ukraiński bohater narodowy, hetman Kozaków zaporoskich, organizator powstania przeciwko polskiej władzy w latach 1648–1654.

mołojec
(ukr.) — młody, dzielny mężczyzna, zuch; tu: zbrojny.

Oj wyzwoły, Boże (...) bidnych newilnykiw
(ukr.) — Oj wyzwól, Boże, nas wszystkich, biednych niewolników, Z ciężkiej niewoli, Z wiary bisurmańskiej, Na jasne gwiazdy, Na ciche wody, Do radosnej krainy, Do świata chrześcijańskiego, Wysłuchaj, Boże, w prośbach naszych, W nieszczęśliwych modlitwach, Nas, biednych niewolników;
bisurmanin
— muzułmanin.

Czehryn
a.
Czehryń
(ukr.
Czyhyryn
) — miasto na środkowej Ukrainie, położone nad Taśminą, dopływem środkowego Dniepru, jedna z najdalej wysuniętych twierdz Rzeczypospolitej.

Wiśniowiecki, Jeremi Michał herbu Korybut
(1612–1651) — książę, dowódca wojsk polskich w walkach z kozakami; ojciec późniejszego króla polskiego, Michała Korybuta Wiśniowieckiego (1640–1673).

bajdak
(ukr.) — duża rzeczna łódź żaglowo-wiosłowa.

płynąć pod wodę
— płynąc pod prąd, w górę rzeki.

Zaćwilichowski, Mikołaj
— komisarz Kozaków zaporoskich pozostających na służbie Rzeczypospolitej.

Rzplitej
— Rzeczpospolitej; skrót stosowany w XVII w. wyłącznie w piśmie.

Łubnie
— miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich.

chan
— władca tatarski.

murza
[wym. mur-za] a.
mirza
[wym. mir-za] — książę tatarski.

zagon
— szybki wypad oddziału konnego daleko na tereny wroga, zorganizowany w celu zdobycia łupów, wzięcia ludzi w jasyr (tj. w niewolę) i osłabienia obrony przeciwnika; także: oddział konny, przeznaczony do takich walk.