Ogniem i mieczem (113 page)

ze stem ludzi
(daw.) — ze stoma ludźmi.

dufać
(daw.) — ufać, wierzyć, pokładać nadzieję.

Krzywonos, Maksym
(ukr.
Krywonis
, zm. 1648) — jeden z przywódców powstania Chmielnickiego, brał udział w bitwach pod Korsuniem i pod Piławcami, zdobył Bar, Krzemieniec i Połonne oraz Wysoki Zamek we Lwowie, gdzie zmarł kilka dni po bitwie.

Jarmolińce
— miasteczko w zach. części Ukrainy, ok. 100 km na płd. wschód od Zbaraża.

siła
(starop.) — dużo, wiele.

teorbanista
— muzyk grający na teorbanie;
teorban
— lutnia basowa, duży strunowy instrument muzyczny, podobny do bandury.

dowbysz
(daw. ukr.) — dobosz, bębnista.

spisa
— rodzaj włóczni; Kozacy używali najczęściej spis krótkich, z ostrymi grotami na obu końcach.

mołodycia
(daw. ukr.) — dziewczyna.

chwost
(starop., ukr.) — ogon.

wieńczyć
(z ukr.) — żenić.

korowaj
(z daw. ukr.) — poczęstunek weselny.

Kołyb jeho trastia mordowała
(z ukr.) — żeby go cholera wzięła.

łycar
(ukr.) — rycerz.

mołojec
(ukr.) — młody, dzielny mężczyzna; zuch.

Skoro, chłopci, skoro! Diakujem, pane
(z ukr.) — Szybko, chłopcy, szybko! Dziękujemy, panie.

Pomyłujte, pane
(ukr.) — zmiłujcie się, panie.

Naści
(daw.) — masz, trzymaj.

zołotyj Lach! Czerwinci daje, zła ne robyt, dobry pan! Na sławu, na szczastie
(z ukr.) — złoty Polak! Czerwońce daje, zła nie robi, dobry pan! Na sławę, na szczęście.

bondar
(ukr.) — bednarz.

chutor
a.
futor
— pojedyncze gospodarstwo, oddalone od wsi; przysiółek.

A szczo? ne kazały
(ukr.) — a co, nie mówiłyśmy.

dystyngwować
(z łac.) — odróżniać, podkreślać różnicę.

hałłakować
— wydawać dzikie okrzyki bojowe, wzywać Allaha.

bandolet
(z fr: pasek, na którym jeździec wiesza broń) — tu: lekka strzelba, używana w XVII w. przez żołnierzy jazdy, strzelająca dość celnie kulami pistoletowymi; arkebuz lub muszkiet.

Stary bondar ściskał z radości kowalichę
(... ) — Wesele chłopskie z owych czasów opisuje naoczny świadek Beauplan.

prysiud
(ukr.) — przysiad, figura taneczna.

bodiak
(ukr.) — oset.

Łaszcz Tuczapski, Samuel herbu Prawdzic
(1588–1649) — strażnik wielki koronny, awanturnik, 236 razy skazany na banicję za najazdy na sąsiadów, ułaskawiony za zasługi wojenne.

zali
(starop.) — czy.

in universo
(łac.) — na całym świecie, w ogóle.

watażka
— dowódca oddziału kozaków lub bandy rozbójników.

karbunkuł
(daw.) — czerwony kamień szlachetny, rubin lub granat.

mołodycia
(daw. ukr.) — dziewczyna.

Bar
— miasto i twierdza w środkowo-zach. części Ukrainy, położone nad rzeką Rów, ok. 100 km na płn. wschód od Kamieńca Podolskiego, 60 km na zachód od Winnicy.

rankor
(daw.) — gniew, uraza.

Czehryn
a.
Czehryń
(ukr.
Czyhyryn
) — miasto na środkowej Ukrainie, położone nad Taśminą, dopływem środkowego Dniepru, jedna z najdalej wysuniętych twierdz Rzeczypospolitej.

afekt
(z łac.) — uczucie.

przecz
(starop.) — dlaczego, z jakiej przyczyny.

zali
(starop.) — czy.

mołojec
(ukr.) — młody, dzielny mężczyzna, zuch; tu: Kozak.

lacki
(daw. ukr.) — polski.

zakonserwować
(z łac.) — zachować, zatrzymać.

pludry
(daw., z niem.) — krótkie spodnie, często bufiaste, z rozcięciami, ukazującymi podszewkę.

dowcip
(daw.) — umysł, mózg.

teorban
— lutnia basowa, duży strunowy instrument muzyczny, podobny do bandury.

Ne znaju
(ukr.) — nie wiem.

Kamieniec Podolski
— miasto i zamek w płd.-zach. części Ukrainy, ok. 140 km na południe od Tarnopola i Zbaraża; naturalna twierdza w zakolu rzeki Smotrycz opierała się oblężeniom tureckim i kozackim aż do 1672 r.; po panowaniu tureckim (1672–1699) pozostał w Kamieńcu muzułmański minaret przy katedrze św. Piotra i Pawła.

Hospody pomyłuj
(ukr.) — Boże, zlituj się.

braty ridnyje
(ukr.) — bracia kochani.

spisa
— rodzaj włóczni; Kozacy używali najczęściej spis krótkich, z ostrymi grotami na obu końcach.

prospectus
(łac.) — widok.

przetak
— sito.

guldynka
(starop.) — myśliwska strzelba gwintowana.

Czehryn
a.
Czehryń
(ukr.
Czyhyryn
) — miasto na środkowej Ukrainie, położone nad Taśminą, dopływem środkowego Dniepru, jedna z najdalej wysuniętych twierdz Rzeczypospolitej.

bat’ku
(ukr.) — ojcze.

kapuza
(z łac.
caput
: głowa) — futrzana czapka-uszanka.

spisa
— rodzaj włóczni; Kozacy używali najczęściej spis krótkich, z ostrymi grotami na obu końcach.

sobaka
(ukr.) — pies.

znaje
(ukr.) — wie.

Koli! Koli!
(ukr.
koły
!) — bij, zabij!

towarzyszów
— dziś popr. forma D. lm: towarzyszy.

gamratka
(daw.) — panienka lekkich obyczajów.

krasne barwy
— czerwone mundury.

kulbaka
— wysokie siodło.

Ludy, spasajtes
(ukr.) — ludzie, ratujcie się.

hajdawery
— szerokie, bufiaste spodnie, typowy element stroju polskiej szlachty w XVII w.; szarawary.

bondar
(ukr.) — bednarz.

chutor
a.
futor
— pojedyncze gospodarstwo, oddalone od wsi; przysiółek.

nieruchomie
— dziś popr.: nieruchomo.

splantować
— spłaszczyć, wyrównać; tu: przegadać, usadzić.

fatigatus
(łac.) — zmęczony.

Jarmolińce
— miasteczko w zach. części Ukrainy, ok. 100 km na płd. wschód od Zbaraża.

Krzywonos, Maksym
(ukr.
Krywonis
, zm. 1648) — jeden z przywódców powstania Chmielnickiego, brał udział w bitwach pod Korsuniem i pod Piławcami, zdobył Bar, Krzemieniec i Połonne oraz Wysoki Zamek we Lwowie, gdzie zmarł kilka dni po bitwie.

mołojec
(ukr.) — młody, dzielny mężczyzna, zuch; tu: Kozak.

oczeret
(ukr.) — trzcina; szuwary, podmokłe zarośla.

Sicz Zaporoska
— Zaporoże, kraina zamieszkana przez Kozaków zaporoskich; także: ich wędrowna stolica, obóz warowny na jednej z wysp dolnego Dniepru.

chutor
a.
futor
— pojedyncze gospodarstwo, oddalone od wsi; przysiółek.

Kamieniec Podolski
— miasto i zamek w płd.-zach. części Ukrainy, ok. 140 km na południe od Tarnopola i Zbaraża; naturalna twierdza w zakolu rzeki Smotrycz opierała się oblężeniom tureckim i kozackim aż do 1672 r.; po panowaniu tureckim (1672–1699) pozostał w Kamieńcu muzułmański minaret przy katedrze św. Piotra i Pawła.

hajdawery
— szerokie, bufiaste spodnie, typowy element stroju polskiej szlachty w XVII w.; szarawary.

watażka
— dowódca oddziału kozaków lub bandy rozbójników.

Perekop
— twierdza tatarska, strzegąca wejścia na Półwysep Krymski.

ułus
— osiedle tatarskie; tatarska jednostka administracyjna, ogół ludności podporządkowanej jednemu z chanów.

Łubnie
— miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich.

drużka
(z ukr.) — przyjaciółka.

Ubij, bat’ku
(ukr.) — zabij, ojcze.

przyhołubić
(ukr.) — przygarnąć.

Jarmolińce
— miasteczko w zach. części Ukrainy, ok. 100 km na płd. wschód od Zbaraża.

liszka
— lis.

postradać
(daw.) — stracić.

de publicis
(łac.) — o sprawach publicznych.

zali
(starop.) — czy.

splantować
— spłaszczyć, wyrównać; tu: przegadać, usadzić.

Bar
— miasto i twierdza w środkowo-zach. części Ukrainy, położone nad rzeką Rów, ok. 100 km na płn. wschód od Kamieńca Podolskiego, 60 km na zachód od Winnicy.

czerniec
(z ukr.) — mnich, zakonnik.

boćwina
— liście buraczane.

snadnie
(daw.) — łatwo, często.

Jahorlik
— miasteczko i stanica wojskowa u ujścia rzeki Jahorlik do Dniestru, ok. 150 km na płd. od Bracławia, wówczas przy granicy z Mołdawią i Turcją, dziś na terenie Mołdawii.

sędzie
— dziś popr. forma M. lm: sędziowie.

chutor
a.
futor
— pojedyncze gospodarstwo, oddalone od wsi; przysiółek.

teorban
— lutnia basowa, duży strunowy instrument muzyczny, podobny do bandury.

eksperiencja
(z łac.) — doświadczenie.

przebrać się
(daw.) — przeprawić się, przejść.

frukta
(łac.
fructa
) — owoce.

przeto
(przest.) — więc, zatem.

contentus
(łac.) — zadowolony.

obrok
— karma końska; tu: nakarmienie koni.

ordynans
(z łac.) — rozkaz.

Zbaraż
— miasto w zach. części Ukrainy, ok. 20 km na płn. wschód od Tarnopola.

kupy swawolne
— oddziały nieprzyjacielskie, które odłączyły się od swojej armii.

Tarnopol
— miasto w zach. części Ukrainy, ok. 110 km na wschód od Lwowa.

bitwa pod Cecorą
(1620) — zakończona zwycięstwem wojsk turecko-tatarskich nad Polakami podczas odwrotu, spowodowanego przez niezgodę i niesubordynację polskich magnatów; do niewoli dostał się wówczas m.in. Bohdan Chmielnicki;
Cecora
— miejscowość w pn.-wsch. Rumunii.

Żółte Wody
— uroczysko i futor kozacki nad rzeką Żółtą w płd. części Ukrainy; dziś miasto z kopalniami rud żelaza i uranu, położone ok. 100 km na zachód od Dniepropietrowska; bitwa pod Żółtymi Wodami (1648) zakończyła się klęską wojsk polskich.

Korsuń
(dziś ukr.:
Korsuń-Szewczenkiwskij
) — miasto na środkowej Ukrainie nad rzeką Roś, w średniowieczu zamek władców kijowskich, w XVII w. rezydencja Wiśniowieckich; w bitwie pod Korsuniem (1648) Kozacy Chmielnickiego wraz z Tatarami zwyciężyli wojska polskie.

dać drała
— dać drapaka, uciec.

respons
(z łac.) — odpowiedź.

Łaszcz Tuczapski, Samuel herbu Prawdzic
(1588–1649) — strażnik wielki koronny, awanturnik, 236 razy skazany na banicję za najazdy na sąsiadów, ułaskawiony za zasługi wojenne.